ზოგიერთი ახალი მოსაზრება ოქროს საწმისის ფენომენის წყაროთმცოდნეობითი, ისტორიოგრაფიული თუ ეთნოლოგიური კვლევების შუქზე
DOI:
https://doi.org/10.52340/bsrcc.2023.02.02საკვანძო სიტყვები:
ოქროს საწმისი ძველაღმოსავლურ წყაროებში, ანტიკური და შუა საუკუნეების ავტორები, სვანეთში დაცული ეთნოგრაფიული ცნობებიანოტაცია
საქართველო კეთილშობილი ლოთონების მოპოვების და დამუშავების ერთ-ერთ უძველეს კერად ითვლება მსოფლიოში. ამას ადასტურებს სტრაბონის, მარკუს ტერნეციუს ვარონის, პლინიუს უფროსის, აპიანეს, ევსტათი თესალონიკელის და სხვათა ცნობები. საინტერესოა, რომ საწმისზე მსჯელობისას ანტიკური და შუასაუკუნეების ავტორები მაშინვე სვანებს ახსენებენ, რომლებიც მცირე და დიდ მდინარეებში ცხვრისტყავიანი დახვრეტილი ფიცრებით ოქროს აგროვებდნენ. სვანურ ხალხურ გადმოცებებშიც ხშირად გვხვდება ოქროვანი მდინარეების სახელები, იქ ძვირფასი ლითონების მოპოვების ხერხების აღწერები ან ეკლესიებში თუ ჭალებში განძების, ოქროს ნატეხების და სხვ. პოვნის ისტორიები. განძეულობისა და ჩანქერებისა თუ რგოლების თემა პოპულარულია ზედა მაჭახელშიც. აჭარაში განხორციელებული კვლევებით დგინდება, რომ ძველი მელითონეები მსხვილი წარმოების პარალელურად პატარა ზომის გობებსა და უსისტემოდ განლაგებულ წვრილ არხებში მთის ნაკადულებით ჩამორეცხილ ალუვიურ ქვიშრობებში შემავალ ოქროსა და სხვა სახის ფერადი ლითონებსაც აგროვებდნენ. დგინდება, რომ საწმისის ფენომენი ცივილიზირებულმა სამყარომ ანტიკურობამდე გაცილებით ადრე გაიცნო. ჯერ კიდევ ცნობილმა ხეთოლოგმა გრიგოლ გიორგაძემ მიაქცია ყურადღება ხეთების ძველი სამეფოს (ძვ.წ. 1650-1500 წწ) დროინდელ ტერმინ kurša-ს, რომელიც შუმეროგრამა უნდა იყოს და kuš-იდან - ტყავიდან (იხ. შუმერული მითის „ნანშე და ჩიტების“ 52-ე სტრიქონი) უნდა მომდინარეობდეს. აღმოსავლეთმცოდნე ნინო სამსონიამ დაადგინა, რომ ის munşub კომპოზიტის ლურსმულ ნიშანს ემთხვევა, რომელიც ჯერ კიდევ „ენმერქარი და არათას ბატონის“ (დაახლ. ძვ.წ. XXI ს) 423-ე სტრიქონში მოხსენიებულია როგორც „თმით დაფარული“ ხელსაწყო. მისი აზრით, შესაძლებელია, რომ მუნშუბ საწმისად მივიჩნიოთ, რომელიც ალქიმიის რიტუალში გამოიყენება ოქროსთან ერთად.
წყაროები
ბოჭორიშვილი, 1946: - ბოჭორიშვილი ლევან, ოქრომჭედლობა სვანეთში // საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე, VII/5, რედაქტორი მუსხელიშვილი ნიკოლოზ, თბილისი, 1946, გვ. 283-289.
ბოჭორიშვილი, 2011: - ბოჭორიშვილი ლუბა, ოქრომჭედლობა სვანეთში // სვანეთის ისტორიის ფურცლები, რედაქტორი გუჯეჯიანი როზეტა, გამომც. „შპს 2000“, თბილისი, 2011, გვ. 190-196.
გაბლიანი, 1930: - გაბლიანი ეგნატე, არქეოლოგიური გათხრები სვანეთში // ჟურნ. „დროშა“, № 19, 1930 (http://www.saunje.ge/index.php?id=2001).
გამბა, 1987: - გამბა ჟაკ ფრანსუა, მოგზაურობა ამიერკავკასიაში: მოგზაურობა სამხრეთ რუსეთში, კერძოდ ამიერკავკასიაში, რომელიც განახორციელა 1820-1824 წწ შევალიე გამბამ, მეფის კონსულმა თბილისში, ტ. 1, ფრანგ. თარგ. მზია მგალობლიშვილმა, გამომც. „განათლება“, თბილისი, 1987.
გიორგაძე, 1982: - გიორგაძე გრიგოლ, “საწმისი“ ხეთურ წყაროებში და მისი ანტიკური პარალელები // თბილისის შრომის წითელი დროშის ორდენოსანი სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრომები, 227, თბილისი, 1982, გვ. 210-216.
გელაშვილი, 2012: - გელაშვილი ნინო, kurša-ს განახლების ხეთური სადღესასწაულო რიტუალი, ასიროლოგიის მაგისტრის ხარისხის მოსაპოვებლად შესრულებული ნაშრომი, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, 2012.
გოგიტიძე, 1987: - გოგიტიძე სერგო, ქობულეთის ქვის ხანის ნამოსახლარზე 1984 წელს ჩატარებული საველე კვლევა-ძიების შედეგები // სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ძეგლები, XVI, რედაქტორი ხახუტაიშვილი დავით, გამომც. „მეცნიერება“, თბილისი, 1987, გვ. 3-13.
გოგიტიძე, 2008: - გოგიტიძე სერგო, კინტრიშის ხეობის ქვის ხანის არქეოლოგიური ძეგლები (ქობულეთის ადრენეოლითური ნამოსახლარი), გამომც. „შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი“, ბათუმი, 2008.
გძელიშვილი, 1964: - გძელიშვილი იოსებ, აჭარაში 1960-1961 წწ აღმოჩენილი რკინის სადნობი ქურა-სახელოსნოების გათხრების ძირითადი შედეგები // სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ძეგლები, I, რედაქტორი ბერძენიშვილი ნიკო, გამომც. „საბჭოთა საქართველო“, თბილისი, 1964, გვ. 29-44.
გძელიშვილი, ხახუტაიშვილი, 1964: - გძელიშვილი იოსებ, ხახუტაიშვილი დავით, რკინის წარმოების უძველესი კერა ჭოროხის ქვემო დინებაში და არქეოლოგიური დაზვერვები გონიო-აფსაროსში // სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ძეგლები, I, რედაქტორი ბერძენიშვილი ნიკო, გამომც. „საბჭოთა საქართველო“, თბილისი, 1964, გვ. 59-96.
ზუხბაია, 1985: - ზუხბაია ვალერიან, ქართული ოქრო, გამომც. „საქართველო“, თბილისი, 1985.
თავამაიშვილი, 2002: - თავამაიშვილი გიორგი, რიტუალური ჭურჭლები ციხისძირიდან // ბათუმის არქეოლოგიური მუზეუმის შრომები, II, რედაქტორი კახიძე ამირან, ბათუმი, 2002, გვ. 22-27.
კახიძე, 2019ა: - კახიძე ამირან, უძველესი მეტალურგიის ახლადაღმოჩენილი კერები აჭარაში // მაცნე (ისტორიის, არქეოლოგიის, ეთნოლოგიისა და ხელოვნების სერია), 1, თბილისი, 2019, გვ. 90-117.
კახიძე, 2019ბ: - კახიძე ამირან, უძველესი მეტალურგიის ახლადაღმოჩენილი კერები აჭარაში // საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენციის: „საქართველო უძველესი მეტალოგენური კერა (აჭარა). უახლესი აღმოჩენები, კონტაქტები აღმოსავლურ ცივილიზაციებთან, ნოვაციები, პერსპექტივები (ბათუმი, 2018 წ 25-28 ივნისი)“ მასალები, რედაქტორები ტატიშვილი ირინე, კახიძე ამირან, ბათუმი, 2019, გვ. 5-43.
კახიძე, 2019გ: - კახიძე ამირან, საქართველო უძველესი მეტალოგენური კერა (აჭარა, უახლესი აღმოჩენები, 2014-2019 წწ) // ბათუმის არქეოლოგიური მუზეუმის შრომები, VIII, რედაქტორი კახიძე ამირან, ბათუმი, 2019, გვ. 17-58.
კახიძე, 2021: - კახიძე ამირან, ფერადი ლითონების მეტალურგიასთან დაკავშირებული ახლადაღმოჩენილი კულტურა (ნოვაციები, გავრცელების არეალი, ძირითადი მახასიათებლები, პერსპექტივები. ძვ.წ. V- II), გამომც. „სამშობლო“, ბათუმი, 2021.
კახიძე, მამულაძე, 2000: - კახიძე ამირან, მამულაძე შოთა „ჭოროხის აუზი - კოლხური კულტურის უძველესი კერა, გამომც. „აჭარა“, ბათუმი, 2000.
კახიძე, მამულაძე, 2016: - კახიძე ამირან, მამულაძე შოთა, აჭარის არქეოლოგიური ძეგლები, გამომც. „სეზანი“, თბილისი, 2016.
კახიძე, სურმანიძე, ნაგერვაძე, 2016: - კახიძე ამირან, სურმანიძე ნარგიზ, ნაგერვაძე მალხაზ, აჭარა ენეოლით-ბრინჯაოსა და ადრერკინის ხანაში, ბათუმის არქეოლოგიური მუზეუმის კატალოგი, გამომც. „კოლორი“, ბათუმი, 2016.
კახიძე, სურმანიძე, 2019: - კახიძე ამირან, სურმანიძე ნარგიზ, მახვილაურის გორა-სამოსახლოს არქეოლოგიური გათხრებისას აღმოჩენილი პროტოხეთური კერამიკა // საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენციის: „საქართველო უძველესი მეტალოგენური კერა (აჭარა). უახლესი აღმოჩენები, კონტაქტები აღმოსავლურ ცივილიზაციებთან, ნოვაციები, პერსპექტივები (ბათუმი, 2018 წ 25-28 ივნისი)“ მასალები, რედაქტორები ტატიშვილი ირინე, კახიძე ამირან, ბათუმი, 2019, გვ. 44-55.
კვიციანი, 2011: - კვიციანი ზვიად, სვანეთი - ოქრომჭედლობის უძველესი კერა (არქეოლოგიური, გეოლოგიური და ქიმიურ-ტექნოლოგიური მონაცემები) // ივანე ჯავახიშვილის თბილისის სამელმწიფო უნივერსიტეტის საქართველოს ისტორიის ინსტიტუტის შრომები, IV, რედაქტორები დუნდუა თედო, ჩხარტიშვილი მარიამ, ბოშიშვილი ალექსანდრე, გამომც. „მერიდიანი“, თბილისი, 2011, გვ. 19-32.
კვიციანი, 2013: - კვიციანი ზვიად, საიუველირო (საოქრომჭედლო) საქმე ძველ სვანეთში // თსუ-ს დაარსებიდან 95 წლისთავისადმი მიძღვნილი კრებული: „ინტერდისციპლინარული არქეოლოგია“, 2, თბილისი, 2013, გვ. 41-45.
კვიციანი, 2016: - კვიციანი ზვიად, ძველი ჭუბერი // სასწავლო და სამეცნიერო-პრაქტიკული კონფერენციის (30 აგვისტო - 1 სექტემბერი, მესტია): ,,სვანეთის კულტურული მემკვიდრეობა და თანამედროვეობა“ მასალები, თბილისი, 2016, გვ. 23-24.
ლამბერტი, 1938: - ლამბერტი არქანჯელო, სამეგრელოს აღწერა, თარგმანი იტალიურიდან ალექსანდრე ჭყონიასი, ლევან ასათიანის წინასიტყვაობით, რედაქციით და შენიშვნებით, გამომც. „ფედერაცია“, თბილისი, 1938.
მელიქიშვილი, 1970: - მელიქიშვილი გიორგი, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის უძველესი გაერთიანებები // საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, I, რედაქტორი მელიქიშვილი გიორგი, გამომც. „საბჭოთა საქართველო“,თბილისი, 1970, გვ. 358-391.
ტავერნიე, 1974: - ტავერნიე ჟან ბატისტ, დიდი სენიორის სამეფო კარის ახალი აღწერა, ფრანგულიდან თარგმნა, შესავალი და კომენტარები დაურთო კარლო გურულმა, გამომც. „საბჭოთა საქართველო“, თბილისი, 1974.
ტატიშვილი, გელაშვილი, 2009: - ტატიშვილი ირინე, გელაშვილი ნინო, კიდევ ერთხელ საწმისის კულტის შესახებ ხეთურ სამყაროში // ივანე ჯავახიშვილის თბილისის სამელმწიფო უნივერსიტეტის ისტორიის და ეთნოლოგიის შრომები, IX, რედაქტორი კიკნაძე ვაჟა, თბილისი, 2009, გვ. 13-17.
ტატიშვილი, გორდეზიანი, 2011: - ტატიშვილი ირინე, გორდეზიანი ლევან, კიდევ ერთხელ ხეთურ-ქართული პარალელების შესახებ // კავკასიურ-ახლოაღმოსავლური კრებული, XIV, რედაქტორები ტატიშვილი ირინე, ხვედელიძე მანანა, გორდეზიანი ლევან, გამომც. „ლოგოსი“, თბილისი, 2011, გვ. 167-180.
ხალვაში, კახიძე: - ხალვაში მერაბ, კახიძე ემზარი, 2024: - აჭარის ისტორიულ-არქეოლოგიური დახასიათება უძველესი დროიდან ახ.წ. IV საუკუნენდე // აჭარა უძველესი დროიდან თანამედროვეობამდე, რედაქტორი მალაყმაძე როინ, გამომც. „ფავორიტი“, ბათუმი, 2024.
ხახუტაიშვილი, 1964: - ხახუტაიშვილი დავით, კოლხეთის რკინის მეტალურგიის სათავეებთან // სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ძეგლები, I, რედაქტორი ბერძენიშვილი ნიკო, გამომც. „საბჭოთა საქართველო“, თბილისი, 1964, გვ. 45-58.
Deyrolle, 1875: - Deyrolle Théophile, Voyage dans le Lazistan et l’Armenie // Le Tour du Monde: Nouveau Journal des Voyages, ed. by Eduard Charton, vol. 29, pp. 1-32.
Dubois de Montpéreux, 1839: - Dubois de Montpéreux Frédéric, Voyage Autour du Caucase, chez les Tcherkesses et les Abkhases, en Colchide, en Géorgie, en Arménie et en Crimée, vol. I, Paris: Librairie de Gide, 1839 (http://apsnyteka.org/file/Dubua_de_Monpere_Voyage_autour_du_Caucase_I.pdf).
Gilmour, Cox, Erb-Satullo, Kakhutaishvili, Pollard, 2020: Gilmour Brian, Cox Marc, Erb-Satullo Nathaniel, Khakhutaishvili Nana, Pollard Mark, Ancient Colchis and the origins of iron: Interim results from recent field survey work in Guria, western Georgia // Wonders Lost and Found: A Celebration of the Archaeological Work of Professor Michael Vickers, edited by Nicholas Secunda, Archaeopress, Summertown, Oxford, 2020, pp.18-32.
Haas, 1977: - Haas Volkert, Magie und Mythen im Reich der Hethiter: Vegetationskulte und Pflanzenmagie, Merlin Verlag, Hamburg, 1977.
Kakhidze, 2021: - Kakhidze Amiran, Earliest bronze metallurgy on the territory of southwestern Georgia // Caucasia Antiqua et Cristiana, ed. by David Kolbaia, Warsaw, 2021, pp. 59-76.
Kakhidze, 2022: - Kakhidze Amiran, The earliest bronze metallurgy on the Georgian side of the south-eastern Black Sea littoral // Connecting the Ancient West and East: Studies Presented to Prof. Gocha R. Tsetskhladze, ed. by John Boardman, James Hargrave, Alexandru Avram, Alexander Podossinov, Leuven/Paris/Bristol, CT, 2022, pp. 463-490.
Kakhidze, Kakhidze, Chkhatarashvili, 2023: - Kakhidze Amiran, Kakhidze Emzar, Chkhatarashvili Guram, Newly discovered culture centers related to the non-ferrous metals in Eurasia // Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences Tbilisi, vol. 17, no. 3, 2023, pp. 115-121.
Kakhidze, Samsonia, Kakhidze, 2023: - Kakhidze Amiran, Samsonia Nino, Kakhidze Emzar, Innovations in the history of metallurgy of precious metals: legendary Colchis – the cradle of the Golden Fleece // Proceedings of the International Conference: Perception of Caucasus in Myths and Literature from Antiquity till Contemporaneity, 20-22 September, 2023, Tbilisi (იბეჭდება).
Khakhutaishvili, 2009: - Khakhutaishvili David, The manufacture of iron in ancient Colchis”, Archaeopress, Oxford, 2009.
Numrich, Schwall, Lockhoff, Nikolentzos, Konstantinidi Syvridi, Cultraro, Horejs, Pernicka, 2023: - Numrich Morizt, Schwall Christoph, Lockhoff Nicole, Nikolentzos Kostas, Konstantinidi-Syvridi Eleni, Cultraro Massimo, Horejs Barbara, Pernicka Ernst, Portable laser ablation sheds light on Early Bronze Age gold treasures in the old world: New insights from Troy, Poliochni, and related finds // Journal of Archaeological Science, vol. 149, Elsevier, 2023, pp. 1-13.
Papuashvili, Khakhutaishvili, Kakhidze, 2021: - Papuashvili Revaz, Khakhutaishvili Nana, Kakhidze Amiran, To the origins of iron production in Colchis (2nd half of the 2nd millennium BC - 1st half of the 1st millennium BC) // Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences, 15/3, Tbilisi, 2021, pp. 127-132.
Агрикола, 1972: - Агрикола Георгий, О месторождениях и рудниках в старое и новое время, перевод с немецкого Л.В. Кургановой, вступительная статья, послесловие и общая редакция Михаила Максимова, издательство „Недра“, Москва, 1972.
Деген-Ковалевский, 1935: - Деген-Ковалевский Борис, Из истории древней металлургии Кавказа // Известия Государственной академии истории материальной культуры, 120, Москва/Ленинград, 1935, сс. 238-420.
Иессен, 1935: - Иессен Александр, К вопросу о древнейшей металлургии меди на Кавказе // Известия Государственной академии истории материальной культуры, 120, Москва/Ленинград, 1935, сс. 7-237.
Латышев, 1947: - Латышев Василий, Известия древних писателей о Скифии и Кавказе // Вестник древней истории, 1-4, Москва, 1947, cc. 8-1028.
Максимов, 1988: - Максимов Михаил, Очерк о золоте, издательство „Недра“, Москва, 1988.
Хахутайшвили, 1987: - Хахутайшвили Давид, Производство железа в древней Колхиде, издательство «Мецниереба», Тбилиси, 1987.
